UTRACONE DZIEDZICTWO – JUDAIKA TORUŃSKIE

Europejskie Dni Dziedzictwa Narodowego skłaniały do refleksji na temat kondycji naszych zabytków i szeroko rozumianej troski o nie (zob. tekst Kolegów z Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział w Toruniu, w toruniarni: UTRACONE DZIEDZICTWO – CZYSTKA W MUZEUM).

Ten kontekst, w połączeniu z niedawnym artykułem Szymona Spandowskiego o otwarciu miejscowej synagogi (1847) to dobra okazja do przypomnienia faktów dotyczących wyposażenia tej świątyni.

W powojenny muzealnictwie, aż po późne lata 50., zdarzało się, że oprócz usuwania muzealiów „nie posiadających wartości artystycznych i historycznych”, wymieniano je z muzeami i innymi instytucjami, na okazy dla danej placówki bardziej cenne. Decydujące mogło być znaczenie eksponatów dla historii regionu, czego przykładem jest m.in. wymiana muzeum toruńskiego z Muzeum Miejskim w Koszalinie (1949): 6 form piernikowych koszalińskiej roboty w zamian za „rzeźbiony puchar z początku XIX w. ze sceną śmierci burmistrza Rösnera”. To znana, tak zwana urna ku czci burmistrza, ściętego po wydarzeniach tumultu toruńskiego 1724 roku, eksponowana na wystawie stałej w Ratuszu. Ważne uzasadnienie stanowiła też przydatność obiektów dla ekspozycji. Na przykład w 1954 roku 6 dzieł malarstwa obcego miejscowi muzealnicy przekazali oo. Redemptorystom w Braniewie, za co otrzymali kwaterę gotyckiego ołtarza szafowego. Muzealia „na wymianę” pochodziły ze zbiorów przeznaczonych do selekcji.

Jak to wyglądało w liczbach? W 1957 roku, w podsumowaniu odnośnie do zbiorów działu sztuki, stwierdzono, że ogółem wydanych zostało 171 obiektów (wraz ze zwrotem depozytów), m.in. do: Żydowskiego Instytutu Historycznego, Państwowego Przedsiębiorstwa Wydzielonego Dzieła Sztuki i Antyki (Desa), Centralnej Składnicy Muzealnej w Kozłówce, Stowarzyszenia Architektów Polskich. Nas interesuje Żydowski Instytut Historyczny.

W styczniu 1949 roku dyrektor ŻIH Nachman Blumental zwrócił się z prośbą do toruńskiego muzeum „o wyrażenie zgody na przekazanie (...) trzech skrzyń przedmiotów żydowskiego kultu religijnego, znajdujących się w formie depozytu w Muzeum Miejskim w Toruniu”. Dyrektor Muzeum prof. Jerzy Remer w piśmie do Ministerstwa potwierdził, że w placówce „znajduje się ok. 120 szt. przedmiotów żydowskiego kultu religijnego (przedmioty srebrne, miedziane i mosiężne, tory, szaty liturgiczne oraz futerały do tor) umieszczonych w Muzeum przez Niemców w czasie okupacji po zburzeniu synagogi w Toruniu. Wyżej wymienione przedmioty pochodzą z końca XIX w. i pocz. XX w. i nie posiadają żadnej wartości muzealnej. Równocześnie stwierdzono, że na terenie Torunia nie istnieje Żydowska Kongregacja religijna, która mogłaby rościć sobie pretensje do zwrotu wspomnianych przedmiotów”. Ministerstwo Kultury i Sztuki wyraziło zgodę na przekazanie judaików do ŻIH, jednak nie na własność, ale w formie depozytu ministerialnej Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków.

W tym samym, 1949 roku, Ministerstwo prowadziło kwerendę związaną z organizowaniem przez ŻIH sali muzealnej poświęconej dziejom Żydów w Polsce do 1939 roku. Muzeum w Toruniu odpowiedziało, że „nie posiada żadnych judaików o wartości muzealnej. W Muzeum znajdują się tylko współczesne przedmioty żydowskiego kultu religijnego”. Kluczowe jest tu określenie „o wartości muzealnej”, choć były to nie tylko współczesne przedmioty, ale też wyroby rzemiosła artystycznego z XIX w. To kolejny dowód na to, jak zmienia się wartościowanie zabytków, jak zmienia się podejście do dziedzictwa narodowego.

Nie wszystkie obiekty z ówczesnego przekazu, wśród których były też synagogalia z terenu ziemi chełmińskiej, zostały wpisane do inwentarza ŻIH, a tym samym dziś niemożliwe jest ustalenie miejsca pochodzenia tych zabytków (co ważne ze względów historycznych).

W latach sześćdziesiątych XX w., kiedy zarządzono przepisanie księgi inwentarzowej zbiorów ŻIH, ponoć części zabytków z Torunia już tam nie było. Czy możliwe, żeby spotkał je taki los, jak miejską galerię malarstwa z czasów okupacji? (oddanie do Centralnej Składnicy Muzealnej lub Desy). Czy to możliwe, skoro ŻIH był najbardziej właściwą instytucją (a do tego o charakterze centralnym) do gromadzenia tego rodzaju świadectw przeszłości. Co stało się z tymi zabytkami?

W 2010 roku w ŻIH pozostawały następujące zabytki z tego zespołu:

misa z synagogi toruńskiej, 1877 r., plater;

srebrny puchar  z synagogi w Chełmży, Berlin, 1900 r.;

balsaminka srebrna, z filigranem, Berlin, 1854-1860;

zwój Estery w futerale, synagogalny, Toruń, XX w., rękopis na pergaminie;

nóż do uboju drobiu, Warszawa, Gaworski, 1918-1939;

pluszowy obrus na bimę, XIX w., z haftem;

aksamitny obrus na bimę, XIX w., z haftem;

część zasłony / obrus na bimę, Toruń, 1877 r., aksamit, haft.

Chociaż materialne ślady mniejszości żydowskiej usunięto z pejzażu wielokulturowego niegdyś miasta (hitlerowcy zburzyli synagogę, w czasach PRL-u zniknęły ze zbiorów miejscowych synagogalia), dobrze że dziś chcemy wiedzieć i pamiętać (zob. m.in.: wystawa w Archiwum Państwowym w Toruniu, książka Anny Bieniaszewskiej „Toruński pejzaż żydowski”, wiadomości o kirkucie, info także tutaj, synagodze, postaci Cwi Hirsza Kaliszera). Także podstawowe info w mojej książce „Toruń jest… jaki? Wizja miasta zależy od Ciebie”.
Korekta po krytycznym komentarzu (umknęło, faktycznie), jak niżej: o cmentarzu żydowskim Magdalena Niedzielska, w znanej miłośnikom Torunia serii o miejscowych cmentarzach.

A tu przykłady judaiców z muzeów: regionalnego – Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, i specjalistycznego – Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu nad Wisłą, Oddziale Muzeum Nadwiślańskiego (czas: 1.15 – 1.25, 3.22 – 3.41, 5.52 – 6.01). 

(na podstawie: Zagrabione, utracone muzealia toruńskie i inne zabytki miejscowe. O stratach wojennych Muzeum w Toruniu, ale i o powojennej „planowej gospodarce muzealiami”, mps, Toruń 2011)  


Tu kilka starych ogłoszeń prasowych z żydowskim kontekstem.

Reklama pensjonatu, Thorner Ostdeutschezeitung, X 1881.

Reklama księgarni Ernsta Schwartza, Thorner Ostdeutschezeitung, IX 1876.

O spotkaniu żydowskiego towarzystwa pań, Thorner Ostdeutschezeitung, XI 1879.

Reklama zegarmistrza Moritza Grünbauma, Thorner Presse, XII 1912.