MAGIA FOTOPLASTYKONU (ROZRYWKOWI TORUNIANIE)

Lata 80. XIX w. to epoka fotoplastykonów, których kariera jest wynikiem rozwoju fotografii stereoskopowej. Pod koniec lat 80. XIX w. fotoplastykony nazywano, podobnie jak po niemiecku, panoramami.

Tego rodzaju rozrywkę w Toruniu oferowała mechaniczna wystawa sztuki „Podróż wokół Ziemi”, która stanęła przed bramą Bydgoską (1889). Właściciel D. Dölle zachwalał 3 serie obrazów, m.in. Włochy, Szwajcaria i Francja; pokazywane w pomieszczeniu, co chroni przed ewentualną złą pogodą. W tym samym roku jedno z wędrownych przedsięwzięć oferujących „cuda natury” – Ritter’s Museum, obok grup i instalacji obyczajowych za pomocą figur z wosku, zachwalało międzynarodową panoramę, zmienianą 2 razy w tygodniu. Z panoramą przyjechał do Torunia M. Heinemann (1889) i inni. W latach 90. XIX w. coraz bardziej popularna była Kaiser-Panorama (Panorama Cesarska).

Fragment prasowej reklamy, Thorner Presse, 17.11.1889.

Za twórcę fotoplastykonu uznawany jest August Fuhrmann (1844-1925) z Berlina. W latach 80. XIX w. udoskonalił starszą konstrukcję „salonów stereoskopowych”. Pierwszą swoją Kaiser-Panorama Fuhrmann otworzył we Wrocławiu w 1880 roku. Był on pomysłodawcą i potentatem w kwestii wypożyczania przezroczy stereoskopowych – dla 250 europejskich fotoplastykonów oferował ich ponad 150 tys. Kaiser-Panoramy Fuhrmanna pełniła zadania patriotyczne - miala pobudzać patriotyzm, eksponować potęgę imperium, a podczas I wojny światowej była dla Niemiec i Austrii narzędziem propagandy. Po upadku Cesarstwa Niemieckiego Fuhrmann przemianował swoje Kaiser-Panorama na Welt-Panorama (Panorama Światowa).

Kaiser-Panorama z Gdańska w auli toruńskiej szkoły dla dziewcząt czynna była codziennie w godz. 10.00-13.00 i 15.00-22.00. W styczniu 1892 roku Kaiser-Panorama została otwarta w domu dyrektora Banku Prowe, Rynek Nowomiejski 24, gdzie działała co najmniej kilka lat.

Dla przedsięwzięć tych, potrzebujących energii elektrycznej, istotny był fakt z 1893 roku, kiedy Magistrat udzielił firmie Siemens & Halske z Berlina koncesji na elektryczne oświetlenie w mieście. Zakładano „urządzenie w Lubiczu” (elektrownię), a firma Siemens zapraszała wszystkich chcących mieć u siebie światło elektryczne do podpisania umów.

Fotoplastykon odnotowany w 1896 roku przy Katherinenstr. 7 (ob. ul. św. Katarzyny) funkcjonował zapewne w lokalu restauracji Reichskrone pod tym adresem. Od schyłku lat 90. XIX w. przez kilka lat była czynna Kaiser-Panorama w Strzelnicy, w 1901 roku zapewne przeniesiona na Brombergerstr. 16-18 (ob. ul. Bydgoska).

Fotoplastykony stanowiły część oferty wędrownych „muzeów”-teatrów, jak w 1900 roku, na esplanadzie Bydgoskiej: Moskauer Panopticum, w trasie po Europie oraz Triumph-Photographie, gdzie do oglądania były: „Panorama wojskowa z Chin”, „Wojna między Burami i Anglikami”, „Wystawa Światowa w Paryżu”. Wędrowne fotoplastykony bywały też w Viktoria Park, na festynach ludowych obok innych atrakcji.

Fragment prasowej reklamy Kaiser-Panoramy przy Breitestr. 6. Thorner Presse, 5.11.1908.

Najbardziej znana i najdłużej działająca toruńska Kaiser-Panorama (Rund-Panorama) mieściła się w restauracji Kaiser-Automat, przy Breitestr. 6 (ob. ul. Szeroka), z wejściem od Maurerstr. (ob. ul. Podmurna), co najmniej od 1906 roku. W tym czasie torunianie znali już od kilku lat żywe fotografie (tj. filmy) przedstawiane w wędrownych teatrach świetlnych. Program fotoplastykonu był tu często zmieniany, pokazywano kolejne regiony i miasta Rzeszy, np. Berlin – ulice i place, pałac królewski, Kaiser Friedrich Museum, pomniki, scenki wojskowe. Była podróż po wschodniej i południowej Afryce, Alpy – piękne widoki górskie, hotele, alpejska kolej żelazna, Rzym i jego sztuka, Watykan i Papież Pius X, Kościół św. Piotra, Konstantynopol, Stambuł, podróż do Paryża – pałace, świątynie, bramy, Łuk Tryumfalny, gdzie w 1871 roku defilowały nasze (tj. niemieckie) wojska, widoki miast Rzeszy nad Renem – w częściach, obrazy z miasta Nowy Jork – ogromne kontrasty, dzielnica milionerów – 5th Avenue, Brodway, Brooklyn, Coney Island itd. W 1908 roku Rund-Panorama była całkowicie oddzielona od Kaiser-Automat i miała własną kasjerkę. I choć był to już okres początku kin stałych w Toruniu, fotoplastykon wciąż cieszył się zainteresowaniem torunian.

(Z mojej najnowszej książki

„TORUŃSKIE TEATRY ŚWIETLNE, CZYLI KINA, WYTWÓRCZOŚĆ FILMOWA

I MIEJSCOWE GWIAZDY 1896-1939.

O kulturze czasu wolnego dawnych torunian”)