POLIGON ARTYLERYJSKI (SERIA PODGÓRZ)

Pocztówka z poligonu, wyd. Carl Bonath.
Archiwum Państwowe w Toruniu.

Toruński (a właściwie podgórski) poligon artyleryjski należy do najstarszych w Polsce i Europie. Stanowił nie tylko ważną część Twierdzy Toruń, ale swego rodzaju „miasto w mieście” – z zabudową i wyposażeniem forteczno-wojskowym, łącznie z infrastrukturą: techniczną, transportową, komunikacyjną, społeczną. Dzieje poligonu wciąż kryją liczne zagadki i historie nieodkryte.

Projekt wieży wodnej
(która tak wygląda dziś...).
Archiwum Państwowe w Toruniu.

Pocztówka, murowana zabudowa poligonowa
(były i baraki z blachy, dla szeregowców, zob. pierwsza il.).
Archiwum Państwowe w Toruniu.

To „miasto w mieście” stanowiły nie tylko budowle wojskowe: forty Twierdzy Toruń, schrony, hala balonowa, wartownia z aresztem, drogi, kolej do składów amunicji (bocznica kolejowa z Czerniewic) i kolejka wąskotorowa w głąb poligonu, stacja przeładunkowa między nimi (nieopodal fortu kolejowego), ale także: magazyny, warsztaty, stajnie, łaźnie, szpital, poczta, hotele i restauracje, budynki pomocnicze, a nawet o charakterze kulturalnym: kasyno, muszla koncertowa. Przy miasteczku poligonowym lokowały się zakłady usługowe i rzemieślnicze, np. fotografowie (m.in. Carl Bonath, zob. tutaj).

Poligon wciąż czeka na kompleksowe opracowanie…

Tak zwana "dudniąca / grzmiąca" pocztówka,
z artylerzystami w akcji.
Archiwum Państwowe w Toruniu.

WYCIĄG Z REGULAMIN OBOZU POLIGONU ĆWICZEBNEGO C. W. ARTYLERII, 1935 (fragmenty)

Poruszono w nim podstawowe zagadnienia: 1/ przeznaczenie, obszar i charakter poligonu, 2/ podział poligonu, drogi, 3/ kwestie ogólne (m.in. eksploatacja gospodarcza, zakazy: prowadzania ćwiczeń na gruntach prywatnych, niszczenia i wstępu do urządzeń stałych, ruszania niewybuchów; system zawiadamianie władz cywilnych, tablice ostrzegawcze), 4/ przepisy policyjne, 5/ przepisy przeciwpożarowe, 6/ dzierżawy, 7/ dozór i dyżur telefoniczny, stróże poligonowi.

(…) Jako sygnał ostrzegawczy przy strzelaniach nocnych służą ponadto światła ostrzegawcze czerwone na hali balonowej na Podgórzu, na warowni Kniaziewicza, na rogatkach przy drodze Warszawskiej, Wódek i Popiołowej, oraz na wieży Sygnałowej i Warszawskiej światła białe względnie czerwone.

(…) Dzierżawca łomu metalowego na poligonie i jego personel musi być zaopatrzony w osobiste przepustki według zarządzeń Komendanta Obozu Ćwiczebnego. To samo dotyczy dzierżawców pastwisk, zbieraczy chrustu, grzybów, jagód itp.

(…) Osoby napotkane na bezprawnem /bez opłaconej przepustki/ zbieraniu łomu metalowego, chrustu, grzybów, jagód itp. podlegają przetrzymaniu jako podejrzani o przywłaszczenie mienia państwowego.

(…) W myśl odnośnych rozporządzeń M.S. Wojskowych zostaje rokrocznie wydzierżawione prawo eksploatacji poligonu odnośnie zbierania odłamków i resztek po pociskach, pozostałych po strzelaniu. Prawo posiada jedynie dzierżawca, który ma obowiązek zasypywania lejów z następnym zasianiem tych miejsc trawą.

(…) Do ochrony majątku skarbowego na poligonie /gruntów i wszelkich obiektów i urządzeń technicznych itp./ posiada Komenda Obozu Ćwiczebnego po trzech stróży poligonowych, rozmieszczonych w miejscowościach: Glinki, Stanisławowo-Poczałkowo i przy strzelnicy piechoty Rudak. Do stróża poligonowego w Stanisławowie-Poczałkowie istnieje stałe połączenie telefoniczne przez centralę Podgórz.
(Regulamin... ze zbiorów Archiwum Państowego w Toruniu.)

CZY WIESZ, ŻE?

Nazwy wojskowych dróg na poligonie: Droga Popiołowa, Droga Wodecka, pochodzą od nazw nadleśnictw na tym terenie, odpowiednio: Popioły oraz Wodeck, Wodek, Wódek.
Droga Warszawska zaś prowadziła ze Stawek do przejścia granicznego we wsi Pieczenia (Pieczonka). Zob. też "szlakiem poligonowych widm".

Pozdrowienia z poligonu.
Archiwum Państwowe w Toruniu.

Dla Twierdzy Toruń pracowała cegielnia w Piaskach (ul. Poznańska – Armii Ludowej – Idzikowskiego). Później był tu tartak, a w latach II wojny światowej – obóz dla wywiezionych na roboty mieszkańców terenów podbitych: Francuzów, Ukraińców, Słowaków, Czechów. Dziś jest tu osiedle mieszkaniowe, tzw. Nowy Podgórz.